Diğer yerlerdeki başarılı köy sağlıkçısı programları da devasa boyutlara ulaşmış durumda. Örneğin Nepal hükümeti, gönüllü köylü kadınlardan oluşan geniş bir ağdan yararlanıyor. Bangladeş Kırsalını Kalkındırma Komitesi (BRAC) ise 70 bin köyde çalışan 70 bin köy sağlıkçısıyla, özünde devletin sağlık sisteminin yerine geçen bir uygulamayı gerçekleştiriyor. BRAC’ın idari müdürlerinden Muştak Çovdhuri, “Küçük güzeldir, ama bize gereken büyüklük” diyor.
Ama Jamkhed hâlâ Arole ailesince, Şobha ve işletme yüksek lisansı olan erkek kardeşi Ravi tarafından idare ediliyor. Halen sadece 120 köyde faal ve gezici ekip de bunların sadece 45’ini ziyaret ediyor. Jamkhed neden büyümedi? Ravi’yle Şobha büyüdüğünü, ama başka şekillerde büyüdüğünü öne sürüyor. Yeni hizmetler -örneğin mikro-kredi- sunuyor, eğitimle daha da geniş alanlara ulaşıyor. Jamkhed 18 bin Hintliye ve 100 ülkeden 2 bin kişiye kurs açtığı gibi, Jamkhed ekibi farklı yerlerdeki örgütlere de ulaşarak onlara eğitim veriyor.
Nepal’den Brezilya’ya, Dünya’nın dört bir yanında Jamkhed’in ilkelerini kullanan küçük ölçekli programlar var ve binlerce devlet memurunu eğitim için Jamkhed’e göndermiş olan Hindistan’ın Andra Pradesh eyaleti, tümden Jamkhed yöntemlerini benimsemeye hazırlanıyor.
Jamkhed’in sağladığı iş eğitimleri ve küçük işletme hibeleri sayesinde, köy sağlıkçıları artık yoksul sayılmayacak durumdalar. Örneğin Salve, köyündeki daha zengin kadınlardan biri. Bilezik ve küpe satıyor; iki evi, bir un değirmeni ve -gururla söz ettiği- 15 sarisi var; ayrıca başkalarına kiraladığı bir de cipe sahip. Bu iyi bir strateji -sağlık çalışanı ne kadar zenginse, köyünde de ağırlığını o kadar koyabiliyor. Ama öykü bundan ibaret değil. Jamkhed’in asıl sırrı, yoksul, bazısı beş parasız, çok ağır sorumlulukları olan kadınları, minnettar bir hastasından arada bir hediye olarak aldığı bir papayadan başka maddi gelir sağlanamayan işlere saatlerini harcamaya nasıl motive ettiğinde yatıyordur belki de. Çünkü onları motive eden bir şey var, bu ortada. Jamkhed’in sağlıkçılarının çoğu bu işe ömürlerini adıyor. Ayrılanlar çok az. Kadınlar, gerçek yararın rupilerle ölçülemeyeceğini söylüyor. Sathe, “Başladığımda kimseden destek görmedim, eğitimim yoktu, param yoktu,” diyor. “Ruhsuz bir taş gibiydim. Buraya geldiğimde bana şekil verdiler, yaşam verdiler. Cesur, yürekli olmayı öğrendim. İnsan oldum.”
Bir Dokunulmaz olan Babai Sathe, 2005 yılında Javalke’ye sarpanç -muhtar- seçildi. Kale, hastaneye gitmeyi kabul eder etmez, şoför Jamkhed minibüsünü evin önüne çekti. Sathe binmesine yardım etti; onlara bir grup kadın ve -biraz tuhaf ama- bir de otostopçu eklendi. Kale’nin babasıyla dört yaşındaki oğlu, minibüsün ön kısmında, yere oturdu. Yeni doğan bebek birinin kucağındaydı.
Yol asfaltlanmıştı ama, sadece bir buçuk şerit enindeydi. Ne zaman bir kamyon veya otobüs bize doğru gelse, yoldan çıkıyorduk. Pek çok kağnı solladık; minibüsün kornası sanki takılmış gibi, susmuyordu. Salve, Kale’nin yüzünü silip ona su veriyordu; 45 dakika sonra Jamkhed’deki hastaneye vardığımızda sedyeyle bekleyen üç kadın bizi hızla doğum odasına götürdü. Salve ve Sathe, Kale’nin iki yanında duruyor, bacaklarını tutup onu rahatlatmaya çalışıyordu. Kale hâlâ doğum sancısı çekmiyordu; kasılmaları başlatmak için bir doktor ona iğne yaptı.
Hemşirelerden biri, bebeğin kalbini dinlemek için bir evrak çantasında saklanmakta olan cihazı getirdi. Sathe evrak çantasını tutarken, hemşire cihazı Kale’nin karnında gezdiriyordu. Odadaki tek ses, cihazın hışırtısıydı. Cihaz hareket ettikçe Sathe nereye bakacağını bilemez gibiydi, gözlerini Kale’den kaçırıyordu. Zaman geçmedi bir türlü. Kalp atışı yoktu.
Ölü bebek bir kız çocuğuydu. Pek çok Hintli aile ölü doğmuş bir kız çocuğu için üzülmeyebilirdi ama Kale için durum farklıydı. Daha sonra, ikinci bebeğini kucağına aldığında, “Bir oğlum vardı zaten,” diyecekti. “Gerçekten de kız istiyordum.” Ama erkek bebek sağlıklıydı, ağırlığı üç kilodan biraz azdı.
Kız bebek kurtarılabilir miydi? Olasılıkla -Eğer, Kale hamileliğinin bir noktasında bir hastanede ultrasonografi çektirmiş olsaydı. Şobha, “Hamileliğin riskli olduğunu fark eder, burada doğum yapmasını sağlardık,” diyor. “Ama aileler bazen, teşviklerimize rağmen, bize yardımcı olmuyor.” Ama Javalke köyünden iseler, genelde sorun olmuyor. Sonuç olarak, yakında yapılacak olan tuvaletler, aşılı çocuklar, avlulardaki tulumbalar, sebze bahçeleri veya görünür diğer şeylerin hiçbiri, Sarubai Salve ile Babai Sathe’nin bu köye sağlık açısından getirdiği en büyük artı değil.
En büyük artı, Javalkeli kadınların artık daha iyi bir hayat nasıl olur, bunu biliyor olmaları. Ve artık bunu talep ediyorlar. Salve, ilk doğumundan sonra Kale’yi görmeye gittiğinde, evin önünde üç kadın bekliyordu -üçü de genç, üçü de hamileydi. Salve’nin onları sağlık kontrolünden geçirmesini istiyorlardı. Salve onları başıyla selamladı; meşguldü; şimdilik beklemeleri gerekecekti. Ama yarın uğrardı mutlaka; üçü de bunu biliyordu.
Bebek ölümlerinin aslında üç nedeni var: açlık, ishal ve enfeksiyon. Hiçbirinin tedavisinde doktor gerekli değil. Pulitzer ödüllü yazar Tina Rosenberg, New York Times Magazine’in yazarlarından. Lynn Johnson dergiye düzenli olarak katkıda bulunuyor; Guizhou (Çin) fotoğrafları Mayıs 2008 sayısında yayımlanmıştı.
Jamkhed projesinin çok kısıtlı bir bütçeyle dönen tek hastanesindeki ameliyat ekibi, son teknoloji ekipmanlardan yararlanamıyor. Ancak yine de kalça protezi takmaktan bağırsak delinmesine dek tüm sorunlara çözüm bulunuyor. Programa bir hastanenin dahil olması, köy sağlıkçılarının güvenilirliğinin artmasına katkı sağlıyor.
Sakubai Gite Yıkılan Tabu
Her sabah evinin önündeki bahçede yıkanan 32 yaşındaki Sakubai Gite, sıfırdan başlamanın anlamını çok iyi biliyor. Cüzama yakalandığında, kocası onu evden kovmuş. Yapayalnız kalmayı beklerken, Jamkhed li kadınlar Gite’ye kucak açmış. “Benimle oturup, yemek yiyor, fincanımdan çay içiyorlardı,” diyor. Artık Pangulghavan köyünün sağlıkçısı ve komşularını beslenme ve temizlik konularında o eğitiyor. “Başımız sıkıştığında,” diyor bir kadın, “Sakubai bize yol gösteriyor”. Jamkhed’in hizmet götürdüğü yerlerde cüzam oranları, son 20 yılda çarpıcı derecede azalmış.
Küresel Sağlık Hizmetleri İçin Reçete
Dünya Sağlık Örgütü tahminlerine göre, yoksulların temel sağlık hizmetlerine erişim eşitliği elde edebilmesi için günümüz rakamlarına 4,3 milyon doktor, hemşire ve diğer sağlık çalışanlarının eklenmesi gerekli. Ama sağlık hizmetlerinin insan haklarından biri ve ekonomik kalkınmanın bir koşulu olduğunu savunan, giderek büyüyen, küresel sağlık alanındaki hekimler, çözümün daha çok doktor yetiştirilmesinde yatmadığı görüşünde. Kamu sağlığı çalışanlarını, önleyici bakım ve hastalık tedavisinde ilk savunma hattı olarak eğiten Jamkhed gibi programları temel alan kamu sağlığı sistemlerinin başarıya ulaşacağını öngörüyorlar.
Jamkhed’in Toplumsal Yaklaşımı
Jamkhed’in tabandan güç alan stratejisi, köy sağlıkçılarının, toplumlarının ihtiyaçlarının yüzde 80’ine cevap verebiliyor olmalarına bağlı (altta). Sağlık uzmanlarından oluşan gezici ekipler, gerektiğinde destek sağlıyor. Projenin hastanesi -genelin içinde küçük bir yüzde oluşturan-çok daha karmaşık tıbbi rahatsızlıklar dışında her türlü şikâyeti ele alıyor. Şok edici bir durum bizi bekliyor: Kale yatmış, bacaklarının arasında bir de erkek bebek. İkinci şok: Henüz doğmamış bir de ikizi var.
Sarubai Salve Şefkatli Dokunuş
24 yaşındaki Rani Kale, bozuk bir yolda yapılan uzun bir yolculuğun ardından Jamkhed kentindeki hastaneye ulaşmasından sonra, bebeğini doğurabilmek için ıkınıyor. Sağlık çalışanı Sarubai Salve yanında, acısını dindirmeye yardımcı olmak için elini uzatıyor. Önceki yıllarda doğum sırasında annenin kaybı sık görülen bir vakaydı ve bebek ölümü oranı da yüksekti. Bu tür trajediler, tanrıların isteği olarak görülürdü. “Öyle çok batıl inanç vardı ki,” diyor Salve. Kendisi gibi Dokunulmaz kadınlara karşı önyargılar da yaygındı. “Ayrımcılık benim için en zor olanı, mücadele etmesi en zor şeydi,” diyor. Ama mücadele vermiş. “İnsanlara sevgi ve şefkat gösterdim. Kast sistemi yavaş yavaş yok oluyor.”
Sağlık çalışanı Surekha Sadafule, yumuşak bir dokunuş, bir şarkı ve emzirme konusunda birkaç öneriyle hem Intaj Pathan ve bebeği Arbaaz, hem de kendisinin gününün aydınlanmasını sağlıyor. “Bildiklerimizle saygınlık kazanıyor ve hürmet görüyoruz,” diyor. “Toplumumuz için değerliyiz.”
Babai Sathe Büyük Hayaller
1961 yılında, 11 çocuğun üçüncüsü olarak doğmuş. Ailesinin geçimine katkı sağlamak için bir çiftlikte çalışmış. On yaşında, onu sürekli döven bir adamla evlendirilmiş. On altısında intiharı düşünmüş, ama köy sağlıkçıları onu kurtarmış, ona bir iş -ve umut- vermişler. Babai Sathe bugün Javalke’nin sarpançı, yani muhtarı. Ofisini, ayrımcılığa karşı verdiği mücadele nedeniyle büyük saygı duyulan bir dokunulmaz olan Bhimrao Ramji Ambedkar’ın resmi süslüyor. Hayatım “bir rüya gibi” diyor Sathe.
Diğer yerlerdeki başarılı köy sağlıkçısı programları da devasa boyutlara ulaşmış durumda. Örneğin Nepal hükümeti, gönüllü köylü kadınlardan oluşan geniş bir ağdan yararlanıyor. Bangladeş Kırsalını Kalkındırma Komitesi (BRAC) ise 70 bin köyde çalışan 70 bin köy sağlıkçısıyla, özünde devletin sağlık sisteminin yerine geçen bir uygulamayı gerçekleştiriyor. BRAC’ın idari müdürlerinden Muştak Çovdhuri, “Küçük güzeldir, ama bize gereken büyüklük” diyor.
Ama Jamkhed hâlâ Arole ailesince, Şobha ve işletme yüksek lisansı olan erkek kardeşi Ravi tarafından idare ediliyor. Halen sadece 120 köyde faal ve gezici ekip de bunların sadece 45’ini ziyaret ediyor. Jamkhed neden büyümedi? Ravi’yle Şobha büyüdüğünü, ama başka şekillerde büyüdüğünü öne sürüyor. Yeni hizmetler -örneğin mikro-kredi- sunuyor, eğiti
mle daha da geniş alanlara ulaşıyor. Jamkhed 18 bin Hintliye ve 100 ülkeden 2 bin kişiye kurs açtığı gibi, Jamkhed ekibi farklı yerlerdeki örgütlere de ulaşarak onlara eğitim veriyor.
Nepal’den Brezilya’ya, Dünya’nın dört bir yanında Jamkhed’in ilkelerini kullanan küçük ölçekli programlar var ve binlerce devlet memurunu eğitim için Jamkhed’e göndermiş olan Hindistan’ın Andra Pradesh eyaleti, tümden Jamkhed yöntemlerini benimsemeye hazırlanıyor.
Jamkhed’in sağladığı iş eğitimleri ve küçük işletme hibeleri sayesinde, köy sağlıkçıları artık yoksul sayılmayacak durumdalar. Örneğin Salve, köyündeki daha zengin kadınlardan biri. Bilezik ve küpe satıyor; iki evi, bir un değirmeni ve -gururla söz ettiği- 15 sarisi var; ayrıca başkalarına kiraladığı bir de cipe sahip. Bu iyi bir strateji -sağlık çalışanı ne kadar zenginse, köyünde de ağırlığını o kadar koyabiliyor. Ama öykü bundan ibaret değil. Jamkhed’in asıl sırrı, yoksul, bazısı beş parasız, çok ağır sorumlulukları olan kadınları, minnettar bir hastasından arada bir hediye olarak aldığı bir papayadan başka maddi gelir sağlanamayan işlere saatlerini harcamaya nasıl motive ettiğinde yatıyordur belki de. Çünkü onları motive eden bir şey var, bu ortada. Jamkhed’in sağlıkçılarının çoğu bu işe ömürlerini adıyor. Ayrılanlar çok az. Kadınlar, gerçek yararın rupilerle ölçülemeyeceğini söylüyor. Sathe, “Başladığımda kimseden destek görmedim, eğitimim yoktu, param yoktu,” diyor. “Ruhsuz bir taş gibiydim. Buraya geldiğimde bana şekil verdiler, yaşam verdiler. Cesur, yürekli olmayı öğrendim. İnsan oldum.”
Bir Dokunulmaz olan Babai Sathe, 2005 yılında Javalke’ye sarpanç -muhtar- seçildi. Kale, hastaneye gitmeyi kabul eder etmez, şoför Jamkhed minibüsünü evin önüne çekti. Sathe binmesine yardım etti; onlara bir grup kadın ve -biraz tuhaf ama- bir de otostopçu eklendi. Kale’nin babasıyla dört yaşındaki oğlu, minibüsün ön kısmında, yere oturdu. Yeni doğan bebek birinin kucağındaydı.
Yol asfaltlanmıştı ama, sadece bir buçuk şerit enindeydi. Ne zaman bir kamyon veya otobüs bize doğru gelse, yoldan çıkıyorduk. Pek çok kağnı solladık; minibüsün kornası sanki takılmış gibi, susmuyordu. Salve, Kale’nin yüzünü silip ona su veriyordu; 45 dakika sonra Jamkhed’deki hastaneye vardığımızda sedyeyle bekleyen üç kadın bizi hızla doğum odasına götürdü. Salve ve Sathe, Kale’nin iki yanında duruyor, bacaklarını tutup onu rahatlatmaya çalışıyordu. Kale hâlâ doğum sancısı çekmiyordu; kasılmaları başlatmak için bir doktor ona iğne yaptı.
Hemşirelerden biri, bebeğin kalbini dinlemek için bir evrak çantasında saklanmakta olan cihazı getirdi. Sathe evrak çantasını tutarken, hemşire cihazı Kale’nin karnında gezdiriyordu. Odadaki tek ses, cihazın hışırtısıydı. Cihaz hareket ettikçe Sathe nereye bakacağını bilemez gibiydi, gözlerini Kale’den kaçırıyordu. Zaman geçmedi bir türlü. Kalp atışı yoktu.
Ölü bebek bir kız çocuğuydu. Pek çok Hintli aile ölü doğmuş bir kız çocuğu için üzülmeyebilirdi ama Kale için durum farklıydı. Daha sonra, ikinci bebeğini kucağına aldığında, “Bir oğlum vardı zaten,” diyecekti. “Gerçekten de kız istiyordum.” Ama erkek bebek sağlıklıydı, ağırlığı üç kilodan biraz azdı.
Kız bebek kurtarılabilir miydi? Olasılıkla -Eğer, Kale hamileliğinin bir noktasında bir hastanede ultrasonografi çektirmiş olsaydı. Şobha, “Hamileliğin riskli olduğunu fark eder, burada doğum yapmasını sağlardık,” diyor. “Ama aileler bazen, teşviklerimize rağmen, bize yardımcı olmuyor.” Ama Javalke köyünden iseler, genelde sorun olmuyor. Sonuç olarak, yakında yapılacak olan tuvaletler, aşılı çocuklar, avlulardaki tulumbalar, sebze bahçeleri veya görünür diğer şeylerin hiçbiri, Sarubai Salve ile Babai Sathe’nin bu köye sağlık açısından getirdiği en büyük artı değil.
En büyük artı, Javalkeli kadınların artık daha iyi bir hayat nasıl olur, bunu biliyor olmaları. Ve artık bunu talep ediyorlar. Salve, ilk doğumundan sonra Kale’yi görmeye gittiğinde, evin önünde üç kadın bekliyordu -üçü de genç, üçü de hamileydi. Salve’nin onları sağlık kontrolünden geçirmesini istiyorlardı. Salve onları başıyla selamladı; meşguldü; şimdilik beklemeleri gerekecekti. Ama yarın uğrardı mutlaka; üçü de bunu biliyordu.
Bebek ölümlerinin aslında üç nedeni var: açlık, ishal ve enfeksiyon. Hiçbirinin tedavisinde doktor gerekli değil. Pulitzer ödüllü yazar Tina Rosenberg, New York Times Magazine’in yazarlarından. Lynn Johnson dergiye düzenli olarak katkıda bulunuyor; Guizhou (Çin) fotoğrafları Mayıs 2008 sayısında yayımlanmıştı.
Jamkhed projesinin çok kısıtlı bir bütçeyle dönen tek hastanesindeki ameliyat ekibi, son teknoloji ekipmanlardan yararlanamıyor. Ancak yine de kalça protezi takmaktan bağırsak delinmesine dek tüm sorunlara çözüm bulunuyor. Programa bir hastanenin dahil olması, köy sağlıkçılarının güvenilirliğinin artmasına katkı sağlıyor.
Sakubai Gite Yıkılan Tabu
Her sabah evinin önündeki bahçede yıkanan 32 yaşındaki Sakubai Gite, sıfırdan başlamanın anlamını çok iyi biliyor. Cüzama yakalandığında, kocası onu evden kovmuş. Yapayalnız kalmayı beklerken, Jamkhed li kadınlar Gite’ye kucak açmış. “Benimle oturup, yemek yiyor, fincanımdan çay içiyorlardı,” diyor. Artık Pangulghavan köyünün sağlıkçısı ve komşularını beslenme ve temizlik konularında o eğitiyor. “Başımız sıkıştığında,” diyor bir kadın, “Sakubai bize yol gösteriyor”. Jamkhed’in hizmet götürdüğü yerlerde cüzam oranları, son 20 yılda çarpıcı derecede azalmış.
Küresel Sağlık Hizmetleri İçin Reçete
Dünya Sağlık Örgütü tahminlerine göre, yoksulların temel sağlık hizmetlerine erişim eşitliği elde edebilmesi için günümüz rakamlarına 4,3 milyon doktor, hemşire ve diğer sağlık çalışanlarının eklenmesi gerekli. Ama sağlık hizmetlerinin insan haklarından biri ve ekonomik kalkınmanın bir koşulu olduğunu savunan, giderek büyüyen, küresel sağlık alanındaki hekimler, çözümün daha çok doktor yetiştirilmesinde yatmadığı görüşünde. Kamu sağlığı çalışanlarını, önleyici bakım ve hastalık tedavisinde ilk savunma hattı olarak eğiten Jamkhed gibi programları temel alan kamu sağlığı sistemlerinin başarıya ulaşacağını öngörüyorlar.
Jamkhed’in Toplumsal Yaklaşımı
Jamkhed’in tabandan güç alan stratejisi, köy sağlıkçılarının, toplumlarının ihtiyaçlarının yüzde 80’ine cevap verebiliyor olmalarına bağlı (altta). Sağlık uzmanlarından oluşan gezici ekipler, gerektiğinde destek sağlıyor. Projenin hastanesi -genelin içinde küçük bir yüzde oluşturan-çok daha karmaşık tıbbi rahatsızlıklar dışında her türlü şikâyeti ele alıyor. Şok edici bir durum bizi bekliyor: Kale yatmış, bacaklarının arasında bir de erkek bebek. İkinci şok: Henüz doğmamış bir de ikizi var.
Sarubai Salve Şefkatli Dokunuş
24 yaşındaki Rani Kale, bozuk bir yolda yapılan uzun bir yolculuğun ardından Jamkhed kentindeki hastaneye ulaşmasından sonra, bebeğini doğurabilmek için ıkınıyor. Sağlık çalışanı Sarubai Salve yanında, acısını dindirmeye yardımcı olmak için elini uzatıyor. Önceki yıllarda doğum sırasında annenin kaybı sık görülen bir vakaydı ve bebek ölümü oranı da yüksekti. Bu tür trajediler, tanrıların isteği olarak görülürdü. “Öyle çok batıl inanç vardı ki,” diyor Salve. Kendisi gibi Dokunulmaz kadınlara karşı önyargılar da yaygındı. “Ayrımcılık benim için en zor olanı, mücadele etmesi en zor şeydi,” diyor. Ama mücadele vermiş. “İnsanlara sevgi ve şefkat gösterdim. Kast sistemi yavaş yavaş yok oluyor.”
Sağlık çalışanı Surekha Sadafule, yumuşak bir dokunuş, bir şarkı ve emzirme konusunda birkaç öneriyle hem Intaj Pathan ve bebeği Arbaaz, hem de kendisinin gününün aydınlanmasını sağlıyor. “Bildiklerimizle saygınlık kazanıyor ve hürmet görüyoruz,” diyor. “Toplumumuz için değerliyiz.”
Babai Sathe Büyük Hayaller
1961 yılında, 11 çocuğun üçüncüsü olarak doğmuş. Ailesinin geçimine katkı sağlamak için bir çiftlikte çalışmış. On yaşında, onu sürekli döven bir adamla evlendirilmiş. On altısında intiharı düşünmüş, ama köy sağlıkçıları onu kurtarmış, ona bir iş -ve umut- vermişler. Babai Sathe bugün Javalke’nin sarpançı, yani muhtarı. Ofisini, ayrımcılığa karşı verdiği mücadele nedeniyle büyük saygı duyulan bir dokunulmaz olan Bhimrao Ramji Ambedkar’ın resmi süslüyor. Hayatım “bir rüya gibi” diyor Sathe.